تاریخ ری:
ری از کهن‌ترین شهرهای جهان است به‌طوری‌که این منطقه را در گذشته (شیخ البلاد) می‌گفتند. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ری از تمام شهرهای ماد بزرگتر بود. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. ری در بخشی از دوره زیاریان و نیز سلجوقیان پایتخت ایران بوده‌است. این شهر در طول تاریخ به نام‌های مختلفی خوانده می‌شده، راکس، راگز، راگا، رغه، ارشکیه، راگو، راگیا، راگیانا، رام اردشیرام البلاد، ری شهر، شیخ البلاد و محمدیه از نام‌هایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده. بنابر آنچه که در وندیداد آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده‌است. تاریخ سکونت در این شهر به ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اگر چه ری همواره یکی از شهرهای مهم ایران باستان به‌شمار می‌رفت دوره ای پایتخت در ایران باستان بود. برمبنای آخرین داده‌های دقیق جغرافیایی درازای شهر ری ۱۴ کیلومتر می‌باشد. این شهر در قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین مراکز چهارگانه ایالت جبال بوده‌است. ابن حوقل گوید بعد از بغداد آبادتر از ری شهری در شرق نیست، جز آنکه نیشابور به وسعت از آن بیشتر و بزرگتر است.
با وجود اینکه شهرری مرکز شهرستان ری است، این شهر منطقه ۲۰ شهرداری تهران نیز محسوب می‌شود. در فرهنگ عامیانه به این شهر به واسطه مدفون بودن حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه السلام، شاه عبدالعظیم نیز می‌گویند.
پیدایش ری:
رابرت کرپرتر، سیاح انگلیسی به پیروی از مؤلف کتاب آثارالبلاد نقل می‌کند: ایرانیان بنای این شهر را به هوشنگ پسر بزرگ کیومرث نسبت می‌دهند. در کتاب نزهه القلوب آمده‌است ری را شیث بن آدم بنا نهاده است. در البلدان، ابن فقیه بنای ری را به احفاد بیلان ابن اصبهان بن فلوج بن سام بن نوح نسبت داده‌است. همچنین مؤلف کتاب هفت اقلیم می‌نویسد: در بنای ری اختلاف بسیار کرده‌اند. بعضی برآنند که ری را راز بن اصفهان بن فلوح بنا کرده و برخی گویند راز بن خراسان ساخته و بعضی نقل می‌کنند هوشنگ پسر کیومرث پادشاه افسانه ای ایران و کسانی هم روایت می‌کنند کیخسرو پسر سیاوش. همچنین می‌گویند ری شهری است که پیروز پسر یزدگرد بنا کرد و آن را رام‌فیروز نام نهاد. در فرهنگنامه دهخدا آمده‌است: بانی ری، راز بن فاروس پسر لواسان و به قولی شیث بن آدم است. عده‌ای نیز بنای ری را به روی از فرزندان نوح یا ری بن بیلان بن اصفهان بن فلوخ نسبت داده‌اند .ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه ساخت ری را به پیروز پسر یزدگرد شاه ساسانی نسبت می‌دهد، که خود این نام را بر این شهر می‌گذارد.
نام ری در متون پیش از اسلام:
نام ری در کتیبه‌های هخامنشی و منابع یونانی به صورت (رگ‌آ) و (رغه) آمده است. سلوکیان به ری، آریا و ارویا و اشکانیان آرشکیا می‌گفته‌اند.
ری پیش از اسلام:
ری در دوران پیش از اسلام، مرکز بزرگ دینی زرتشتیان بوده و به وسیله مدیران موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان در آن وجود داشت و به‌طور کلی ری در دوران مادها و هخامنشیان و حتی قبل از آن نیز شهری مقدس به‌شمار می‌آمد. قرار گرفتن ری در مسیر جاده ابریشم که از آنجا به همدان می‌رفت علاوه بر جنبه مذهبی، اهمیت بازرگانی نیز به ری می داده است، لذا مردم ری عموماً بازرگان و تاجر پیشه بوده‌اند. ورود آریایی‌ها در حدود هزاره دوم پیش از میلاد به ری و استقرار شعبه‌ای از آن‌ها در مسیر حرکت خود به شمال و غرب، آثاری از خود بر جای گذاشته که شواهد آن به صورت کوره‌های سفال پزی در کهریزک و نیز در سال ۱۳۷۳ در تپه معمورین در فرودگاه بین‌المللی امام خمینی به دست آمده‌است، پس از ورود آریایی‌ها که مهم‌ترین آن‌ها مادها و پارس‌ها بودند و درآمیختن آن‌ها (مادها) با بومیانی که پیش از آن‌ها در این سرزمین مستقر بودند، این منطقه نیز در تقسیم‌بندی مادها به رماد رازی یا راگا، راگس که در جنوب تهران قرار داشت قرار گرفت. (۷۲۰–۵۵۰ ق. م) با پیروزی کوروش بر جد خود آژدهاک در سال (۵۵۰ ق. م) پایه‌های اولین امپراتوری بزرگ جهانی پی‌ریزی شده که مدت دو قرن تا سال (۳۳۰ ق. م) دوام یافت این امپراتوری علاوه بر سرزمین‌های واقع در محدوده حکومت ماد از شرق تا سند، غرب تا آسیای کوچک را نیز در بر می‌گرفت، در تقسیم‌بندی داخلی تغییرات چندانی نسبت به دوره ماد داده نشد و ایالات مادی همچنان با همان نام بر جای ماندند در این دوره این منطقه در محدوده (رک) قرار داشته‌است. در بند ۱۲ از ستون ۱ متن پارسی باستان کتیبه بیستون آمده‌است. داریوش شاه گوید: پس از آن، فرورتیش با سواران کم گریخت، سرزمینی (ری) نام در ماد سو روانه شد. در بند ۱۱ ستون ۳ متن پارسی باستان بار دیگر از ری نام برده می‌شود .داریوش شاه می‌گوید: پس از آن من سپاه پارسی را از ری نزد ویشتاسپ فرستادم. اسکندر مقدونی در تعقیب داریوش سوم از راه همدان به ری وارد شد و ویرانی‌ها به بار آورد. پس از مرگ وی، فتوحاتش به دست سردارانش تقسیم شد و در این میان سلوکوس سردار نامی او با غلبه بر آنتیگون قسمت اعظم آسیای غربی را تصرف نمود و سلسله سلوکی را در سال (۳۱۲ ق. م) تشکیل داد. در عهد سلوکیان، در ری زلزله‌ای شدید روی داد، شهر بر اثر این زلزله ویران شد و سلوکوس اول (بین سالهای ۳۱۲–۲۸۰ قبل از میلاد) شهر را دوباره ساخت و نام زادگاه خود اورپس را بر آن نهاد، به همین خاطر در دوران سلوکیان از شهر ری به نام اورپس در تاریخ یاد می‌شود. چون آثار بجا مانده از اشکانیان توسط سلسله بعدی یعنی ساسانیان از بین رفته‌است از عصر اشکانیان اطلاعات زیادی در دست نیست ولی آنچه مسلم است ری همچنان اهمیت خود را حفظ کرده زیرا برج و باروی عظیمی در نزدیکی و ابتدای چشمه سوربن یا چشمه علی فعلی که اختصاص به شاهان و امرا داشت ساخته شده‌است. در این دوران ری به صورت یک مرکز دینی تجاری و قطب کشاورزی و دامداری به حیات خود ادامه داده‌است. ری در دوران ساسانیان از مراکز بزرگ دینی زرتشتیان بود و در آن به وسیله موبدان موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان وجود داشت. باید گفت ری در دوره ساسانیان شهر مقدس نامیده می‌شد و آتشکده ری از بزرگ ترین آتشکده های آن عصر بود که بقایای آن نیز هم‌اکنون وجود دارد.
ری پس از اسلام:
در دوره پس از اسلام که سپاه ایران در جنگ نهاوند از مسلمانان شکست خورد و حکومت مرکزی از بین رفت، کشور ایران و ممالک تابعه آن نیز به تدریج تکه‌تکه گردیدند و تکلیف هر شهر از جمله ری به دست مرزبانان آن افتاد. پس از فتح ری نو یا ری زیرین به دستور نعیم بن مقرن و به دست همین زینبدی بنا شد و ری قدیم یا ری برین تخریب شد. ری نو در جنوب شرقی ری قدیم بنا گردید. ری در آغاز قرن چهارم دوران پرشکوهی از رشد و توسعه خود را آغاز کرد و این عهد مرداویج دیلمی اولین شاه خاندان زیاری بود. مرداویج در سال ۳۱۵ هجری در صحنه سیاست ظاهر شد و در سال ۳۱۹ هجری استقلال یافت و پایتخت خود را ری قرارداد. ری در حکومت رکن الدوله پایتخت او محسوب می‌شد و در این زمان بازهم بر اهمیت ری افزوده شد. در این دوره ری مرکز سیاسی فرهنگی ایران و جهان اسلام تبدیل شد و این امر رونق دانش و ادب را در این شهر در پی داشت. ری در دوره اسلامی، پناه‌گاه فرمان‌داران بنی‌امیه بود. این شهر از کشمکش‌های مذهبی آسیب بسیار دید و در سال ۶۱۷ هـ. ق مردم آن، در تاخت و تاز مغولان قتل‌عام شدند. هنوز آثار حمله مغولان از بین نرفته بود که ری بار دیگر در سال ۷۸۶ هـ. ق به دست سپاهیان تیمور به ویرانه‌ای بدل شد و از آن پس، دیگر روی آبادی به خود ندید. ویرانه‌های ری باستان هنوز نزدیک شهر کنونی ری باقی‌است.
نام گذاری:
* ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. ری و راز دو برادر بودند که با همکاری یکدیگر اینجا را بنا کردند. توافق کردند شهر را ری بنامند و اهالی آن را رازی نامند. بانی این شهر، راز بن فارسی بن یواسان بوده‌است.
* ری را به نام یکی از فرزندان بیلان بن اصفهان بن فلوج بن سام بن نوح نامگذاری کرده‌اند.
* یاقوت حموی می‌نویسد :محمدحسن مقدم مراغه‌ای در تواریخ قدیم ایران می‌نویسند که کیکاووس ارابه‌ای اختراع نمود و آلاتی در آن قرار داد که به واسطه آن به آسمان‌ها رود. حق‌تعالی به باد حکم کرد آن ارابه را به ابر رساند و از آنجا سرنگون کند. کیکاووس با ارابه‌اش به دریای جرجان افتاد. کیخسرو پسر کیکاووس چون به تخت پادشاهی نشست، دستور داد آن ارابه را مرمت کنند تا به شهر بابل ببرد. در میانه راه به مردمی رسید که آن‌ها با دیدن وی فریاد برآوردند: به ری آمد یعنی با ارابه آمده. چه ری در لغت فرس قدیم به معنی ارابه است. کیخسرو حکم کرد در آن محل شهری بنا کردند و نام آن را ری گذاشتند.
* شیخ ربوه دمشقی نوشته‌است: از ری به معنی نیکویی یاد شده‌است.
نام‌های قدیم ری:
آرساسیا، آرساکیا، ارشکیه، اروپس، اروپوس، اَلرّی، اورپا، اورپُس، ائوروپوس، بت رازیکایه، حضرت عبدالعظیم، دورا، رِ، راجیس، راجیش، راجیک، راز، رازی، رازوک، راژس، راک، راکس، راکیا، راگس، راگو، راگیا، راگا، راگیانا، رام اردشیر، رام پیروز (رام فیروز)، رائی، راورُپُس، رای، رغه، رک، رگ، رگس، رگه، ری ارشیر، ریشهر، شیخ‌البلاد، ماد پایین، ماد راجیانا، ماد رازی، ماد راگیان، ماد رگیانا، ماد سفیلا، محمدیه، مدی، ئوروپوس.
در مقدمه فرهنگنامه تطبیقی، کثرت صور و بخشی از اسامی و القاب ذکر شده ری به علت تفاوت در تلفظ‌ها، گویش‌ها و ضبط و حتی احتمالاً بر اثر اشتباه ناسخان به صورت‌های مختلف بیان شده‌است. همچنین راج یا راک از نام‌های ری به معنای مشعشع است. نکته دیگر آنکه اسامی ری کاملاً نقل نشده و نیاز به تحقیق بیشتری دارد. به عنوان نمونه عروس‌البلاد و ام‌البلاد دو تا از القاب مشهور ری هستند که در فهرست بالا از قلم افتاده‌است. همچنین در یک اثر متعلق به ۵۲۰ هجری قمری آمده‌است. منوچهر پیشدادی شهر ری را که خراب بود از نو بنا نهاد و آن را ماه جان نامید .ژان شاردن سیاح و جهانگرد دوره صفوی نیز در شمار لقب‌ها و عنوان‌های ری باب‌الابواب الارض، سوق العالم و بلدة البلاد را ذکر می‌کند .همچنین در مورد نام ری، در الواح بیستون در آن لوحی است که به زبان مادی می‌باشد راگا ثبت کرده و در لوح دیگر که به زبان تورانی است (راگ کا ان) همچنین در یک متن جغرافیایی قرن چهارم هجری از ری به نام مهدیه یاد شده و در علت این نامگذاری نوشته‌است: زیرا مهدی در روزگار منصور در ری اقامت داشت و رشید در آنجا زاده شد. در زمان خلفای عباسی نام رسمی یعنی دولتی ری محمدیه بود. به مناسبت اینکه محمد، که همان مهدی خلیفه عباسی است، در زمان خلافت پدرش منصور در ری اقامت گزید و پسرش هارون‌الرشید نیز در آنجا متولد گردید. شهر محمدیه مهم‌ترین ضرابخانه آن ایالت بود و نام آن روی بسیاری از سکه‌های دوره عباسی دیده می‌شود.
آثار تاریخی:
ری تنها منطقه باستانی استان تهران است که دارای آثار تاریخی و مکان‌های دیدنی زیادی است. این منطقه قطب توسعه توریسم مذهبی استان تهران نیز به‌شمار می‌آید. جاذبه‌های تاریخی شهرستان ری بر جاذبه‌های طبیعی منطقه غالب است. قدمت طولانی و سابقه کهن ری سبب شده که آثار تاریخی بسیار قدیمی مانند باروی ری برین که مربوط به سده‌های قبل از میلاد است در این شهر وجود داشته باشد. برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی‌های شهر ری عبارتند از:
آثار تاریخی پیش از اسلام:
* تپه میل (آتشکده بهرام)
* چشمه علی
* باروی ری
* دژ رشکان
* استدوان گبرها
* کتیبه و نقش برجسته شکار شیر فتحعلیشاه قاجار (کوه سرسره): کوهی که چشمه علی از پای آن جاری است و کوه سرسره نامیده می‌شود. سابقاً تصویری برجسته از دوره ساسانیان بر بدنه آن کنده شده بود که پادشاه ساسانی را سوار بر اسب و نیزه‌ای در دست نشان می‌داد، ولی فتحعلی شاه در سال ۱۲۴۸ هجری قمری آن را محو ساخت و صورت خود را به‌جای آن گذاشت.
آثار تاریخی پس از اسلام:
* بازار ری
* کاروانسرای شاه‌عباسی
* برج طغرل
* کوه نقاره‌خانه
* زندان هارون
* گنبد امیر اینانج
* کاروانسرای کنارگرد
* قلعه گبری
* قلعه کاسنی ری
* یخچال تاریخی کلین
* مقبره شیخ کلینی